Тәуелсіздікке 30 жыл. Кәсіби тарихшылар шын тарихты жаза ала ма?

Қазақстандық мемлекеттіліктің қалыптасуы мен дамуындағы Қазақстан тарихының рөлі туралы.

Өткен жылдың тамызында "Ана тілі" газетінде Қазақстан Президентінің "Қазір мереке емес, дұрыс ойлаудың уақыты" тақырыбындағы сұхбаты жарияланды:

"Біз мемлекет ретінде де, ұлт ретінде де тоқтап қалмауымыз керек. Бұл жағдайда ел тоқырауға ұшырайды, бұл біздің мемлекеттігімізге әсер етеді. Бұл – өте күрделі мәселе. Әлемдегі қазақтарға, түптеп келгенде, біз соншалықты қажет емеспіз. Бізге тек мемлекетіміз қажет. Біз бұл қарапайым қағиданы ешқашан ұмытпауымыз керек. Қазақстанның табыстарын әлемде көргісі келмейтін, бізді ешқашан жалғыз қалдырмайтын, біздің әр қадамымызды қадағалайтын саясаткерлер, тіпті мемлекеттер бар. Сондықтан еліміздің дамуы мен көркеюі тек өз қолымызда. Біз осындай маңызды сәтте қателесуге құқығымыз жоқ. Ал өз мемлекетін құрушы ұлт ретінде, ең алдымен, бұл мәселені сезінуіміз керек. Өйткені қазақ халқының тағдыры тарих таразысында тұр".

Жақында Қазақстанның Мемлекеттік хатшысы Қырымбек Көшербаев ұлттық тарих – Қазақстан тарихы мәселелері бойынша бірқатар ойларымен бөлісті. Ол тарих ғылымының біржақты көзқарасынан арылуды, өткеніміздің шынайы бейнесін жасауды, ежелгі және орта ғасырлар тарихына ерекше назар аударуды ұсынды. "Мен жетекші тарихшыларымызбен тарихқа қатысты бірқатар өзекті мәселелерді көтергім келеді. Қазақстан тарихындағы кеңестік кезең саяси, әлеуметтік, экономикалық, этникалық қайшылықтар мен трагедияларға толы болды".

Болашақта тарихшылар осы тақырыптар мен зерттелетін басқа да мәселелерге тарихнамалық талдауды күшейтуі тиіс. Тәуелсіз Қазақстанда кеңестік дәуірдің ащы шындығын ашатын іргелі зерттеулер әлі де жетіспейді. ХХ ғасырдың аяғында біздің ең үлкен жетістігіміз – Қазақстанның тәуелсіз мемлекет болып қалыптасуы. Бұл азаттықтың бастауы. Алаштың ең лайықты өкілдері осы ұлт-азаттық пен прогресс жолында қаза тапты. Биыл ел тәуелсіздігінің 30 жылдығы. Кәсіби тарихшылар ешкімге қарамай, өз халқының тарихы туралы ашық жаза алады.

Сонымен қатар, Көшербаев кеңестік дәуірдегі Қазақстан тарихын қайта қараудың, елдің жаңа тарихының өзекті мәселелерін зерттеуді күшейтудің, қазақ диаспорасының тарихын зерделеудің маңыздылығына тоқталды. Мемлекеттік хатшы Қазақстан тарихы мен қазақ этносының арасында ешқандай айырмашылық жоқ екенін баса айтты.

"Кеңестік тарихи танымның біржақты көзқарасынан арылу арқылы ғана біз өткен тарихымыздың шынайы бейнесін жасай аламыз, ежелгі және орта ғасырлар тарихына тоқталамыз, кеңестік дәуірдегі Қазақстан тарихын объективті және жан-жақты қарастырамыз және зерттей аламыз, сондай -ақ елдің жаңа тарихының өзекті мәселелерін зерттеуді күшейту, қазақ диаспорасының тарихын зерттеу", – деді Қазақстанның Мемлекеттік хатшысы.

Қазақ халқының бай тарихи өткені бар, оның тарихының беттері бүкіл Орта Азия мен Еуразияның тарихымен тығыз байланысты, оның аумағы адамзат өркениетінің ең көне орталықтарының бірі болып саналады. Тарих ғылым ретінде жеке адамның да, жалпы қоғамның да рухани дамуының ажырамас элементі болып табылады. Отаршылдық пен кеңестік унитаризм жағдайында қазақ халқының тарихи санасы қатты деформацияланғанын атап өткен жөн. Тарихи ғылыми зерттеулердің мүмкіндіктері таптық, идеологиялық көзқарастардың басымдылығына байланысты айтарлықтай тарылды.

Тарих тоталитаризм жағдайында режимді қолдау қызметін атқарды. Бүгінде Қазақстан тарихы жаңа өмірді бастан кешуде. Тәуелсіздік жағдайында, қоғамның руханиятын жаңғыртудың белсенді процесі жүріп жатқанда, оның ұлттық бірегейлігі мен ұлттық мақтанышының, тарихи жадының өсуі, Қазақстанның ежелгі заманнан бүгінгі күнге дейінгі объективті және шынайы тарихын қалпына келтірудің маңызы зор.
Уақыт өткеннің тарихи тәжірибесіне объективті және сыни тұрғыдан баға беруді талап етеді, өйткені онда біз заманымыздың көптеген күрделі сұрақтарына жауап табамыз. Қазақстан тарихы максималистік көзқарас пен оппортунизмнен аулақ бола отырып, шындық қайда, қате немесе бұрмалау қайда екенін нақты анықтауға көмектесетін шынайы ғылыми сипатқа ие болуы керек. Ұлттық өткенді қалпына келтіру және сақтау, оның әлемдік тарихтағы орны мен рөлін анықтау, әлемдік өркениетке қосқан үлесі қоғам тарихын терең білуді талап етеді. Тарихи жады жоқ халық деградацияға ұшырайды. Ол өткенінен бас тарта алмайды, өйткені оның болашағы болмайды.

Қазақстан тарихы курсы мынадай маңызды функцияларды орындайды: – танымдық, интеллектуалды – дамушы – халықтың тарихи жолын зерттеуден және объективті шынайылықтан тұрады, историзм тұрғысынан, Қазақстан Республикасының тарихын құрайтын барлық құбылыстар мен процестерді бейнелейді; – идеологиялық функция –тарихты зерттеу адамның дүниетанымының қалыптасуына тікелей әсер етеді. Дүниетаным – әлемге, қоғамға, оның даму заңдылықтарына көзқарас – объективті шындыққа негізделген болса, ғылыми болуы мүмкін. Қоғамдық дамуда объективті шындық – бұл тарихи фактілер.
Тарих, оның фактілік жағы – қоғам туралы ғылымға негіз болатын іргетас. Тарихи тұжырымдар шынымен ғылыми болуы үшін, берілген процеске немесе құбылысқа қатысты барлық фактілерді, олардың жиынтығынан ерекшеліксіз зерттеу қажет, сонда ғана объективті бейнені алуға және білімнің ғылыми сипатын қамтамасыз етуге болады. Тарихты зерттеудің маңызды дүниетанымдық аспектілерінің бірі ойлауда историзмнің қалыптасуы болып табылады. Тарихшылдық мамандығы мен қызмет түріне қарамастан, қазіргі заманғы білімді адамның ойлауының алғышарты болуға тиіс. Тарихты зерттеу бізді тарихи категориялар бойынша ойлауға, қоғамның дамуда, өзгеруде жатқанын көруге, әлеуметтік өмірдің құбылыстарын өткенімен байланыстырып бағалауға және оларды оқиғалардың кейінгі ағымымен байланыстыруға үйретеді.

Ойлау историзмі сонымен қатар тарихи оқиғаларды, бұқара мен тарихи тұлғалардың іс-әрекетін сол кезеңде іс жүзінде болған тарихи шарттарға сәйкес бағалай білу қабілетін қамтиды; – тәрбиелік функция – бұл тарихи процестерді объективті қамту және оларды қазіргі заман тұрғысынан зерттеу, тарихи тәжірибе, дәстүр сабақтастығы – мұның бәрі халқымыздың жаңа ұрпақтары тәрбиеленетін құндылықтарға айналуы тиіс.

Тарихтың өзі халықтың нағыз ағартушысына айналады. Тарихтың тәрбиелік әсері зор. Өз Отанының және өз халқының тарихын, әлемдік тарихты білу азаматтық қасиеттерді қалыптастырады – патриотизм, Отанға, өз халқына, оның өткеніне деген сүйіспеншілік. Ол адамзатты дамытудағы моральдық - этикалық құндылықтарды білуге, ар - намыс, қоғам алдындағы борыш сияқты категорияларды түсінуге мүмкіндік береді, ЖОО-да "Қазақстан тарихы", гуманитарлық циклдің бөлігі бола отырып, құқықтық және демократиялық қоғамда өмір сүретін, адамгершілік жағынан сау, азаматтық белсенді адамды қалыптастыруға шақырылады; – іс жүзінде – саяси функция.

Оның мәні мынада: тарих ғылым ретінде, тарихи фактілерді түсіну негізінде қоғамның даму заңдылықтарын анықтай отырып, қоғамның дамуының ғылыми негізделген курсын жасауға, субъективті шешімдерден аулақ болуға көмектеседі. Өткеннің, қазіргі, болашақтың бірлігінде – адамдардың өз тарихына қызығушылығының тамыры. Қоғам дамуының әрі қарайғы бағытын анықтау үшін оның қандай күйден шыққанын және өзінің тарихи жолынан қалай өткенін білу қажет. Өз қызметіміздің міндеттері мен бағыттарын анықтай отырып, әрқайсымыз азаматтық позициясы бар қоғамның белсенді мүшесі болу үшін белгілі бір дәрежеде тарихшы болуымыз керек.

Тарихты зерттеу әлеуметтік құбылыстардың нақты мысалдары бойынша қоғамның әртүрлі қабаттарының, олардың жетекшілерінің мүдделерінің тепе-теңдігін ашуға мүмкіндік береді. Сондықтан тарих әрқашан идеологиялық күрестің құралы, адамдардың саяси көңіл-күйіне әсер ету құралы болған және бола береді. Осыған орай, теңдестірілген саяси бағытты дамыту үшін, халықтарды қақтығыспау үшін, оларды әртүрлі қақтығыстарға итермеу үшін, қоғамның қарқынды дамуына ықпал ету үшін барлық аспектілерді ескеру қажет.

Курстың мазмұны ежелгі дәуірден бүгінгі күнге дейінгі ұзақ тарихи кезеңді қамтиды. Оны зерттеу проблемалық-хронологиялық принципке негізделген. Курс тарихи процестің кезеңдеріне сәйкес келетін әрбір қарастырылатын кезеңге нақты хронологиялық негізге ие. Қазақстан тарихын зерттеудің әдістемелік және ғылыми-теориялық негіздері: қоғамдық өмір құбылыстарына диалектикалық көзқарас, объективтілік принциптері, историзм, ғылыми сипат, олар тарихи процестер мен фактілердің тұтас жиынтығын зерттеуге көмектеседі.

Қазақстан тарихын әлемдік тарихи процестерден тыс дұрыс түсіну мүмкін емес, курстың мақсаты – Қазақстан тарихын тек Орталық Азия аймағында ғана емес, бүкіл әлемде болған процестермен байланыстыра зерттеу. Қазақстан тарихын зерттеу барысында оны философиялық категориялармен тығыз байланыстағы көп өлшемді тарихи процесс ретінде, әртүрлі тарихи дәуірлерге оң және теріс бағалауларға объективті талдау жасай отырып, материалды ұсынудың логикалық формасы ретінде ашу қажет.

Тарихты зерттеуде жалпыадамзаттық құндылықтар, гуманизм, патриотизм, ұлттық тәуелсіздік идеологиясының принциптері тұрақты маңызға ие. Бұл ретте ұлттық құндылықтарды, халықтық дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды, діни нанымдарды ескеру маңызды. Қазақстан тарихын зерттеуде шешуші орынды Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті – Елбасы Н. Ә. Назарбаевтың әдістемелік маңызы бар еңбектері алады. Олардың ішінде Елбасының "Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы", "ХХІ ғасыр табалдырығында", "Тәуелсіздік дәуірі" сияқты еңбектерін атау қажет.

Олар бізді тарихи процесті жан-жақты терең зерттеуге бағыттайды, оны зерттеудің басым бағыттарын анықтайды. Бүгінгі таңда ежелгі дереккөздерді, археологиялық ескерткіштерді зерттеуге негізделген терең басымдықты қамтуды талап ететін негізгі міндеттердің бірі – мемлекеттіліктің тарихы, этногенез мәселелері және т.б. Тарих ғылымы көптеген дереккөздерге сүйенеді. Тарихи процесті тікелей көрсететін барлық нәрсе тарихи дереккөздерге жатады.

Олардың ішінде біз материалды, жазбаша, этнографиялық, лингвистикалық, ауызша, кино – фото – фоно – материалдарды бөліп көрсетеміз. Оқу процесінде біз бірнеше рет дереккөздерге сілтеме жасай отырып, тарихтың тірі көктеміне тиіп, ақылды әрі адамгершілікті боламыз. Жоғарыда айтылғандардың барлығын ескере отырып, толыққанды, жан-жақты дамыған жеке тұлғаны тәрбиелеу мен қалыптастыруда үлкен маңызы бар қоғамның рухани жаңғыруында маңызды рөл атқаратын біздің еліміздің тарихы деп қорытынды жасай аламыз.